Denbora eta espazioa
Gaur egun memoria historikoa aipatzendenean, 1936-39ko faxistaldira edota ondoko garaietara mugatzekojoera dago. Gehienez ere, atzera egite susmopean gainera,karlistaldietara jotzen da. Badirudi, euskaldunon oroimena Foruekin,Kontzertu ekonomikoekin eta Bigarren Errepublika espainiarren EuzkoJaurlaritzarekin hasten dela. Aurretik garrantzizko ezer gertatu izanez balitz bezala eta memoria historikoa ere denbora horretara mugatubeharko bagenu bezala.
Lurraldearekin lotzen den memoriaz arigarenean, maiz, oraingo probintzia-marren barruan gertatu izan denariburuz aritzera kondenaturik gaudela dirudi. Batzuetan, NafarroaGaraiari buruz soilik hitz egiten dugu, beste batzuetan, hiruprobintziekin batera eta, bere burua aurrerakoitzat hartzen dutenek,agian, Iparraldea ere sartuta. Tokikoaz hitz egiten dugunean“herrikoa” esaten dugu, eta askotan, norberaren herriko historiadeskubritzen saiatzen gara zein testuinguruan garatu duen historiakontuan hartu gabe. Kobazulo eta mitologiatik Espainiarekin edotaFrantziarekin lotura izan denera pasatzen gara jauzi handia eginez,tartean dagoen hori ilun eta beldurgarria balitz bezala.
Munduaren sorreratik gaurdaino orainezagutzen ditugun muga-marrak berberak izan balira bezala jokatzendugu. Lehenengo, intereseko lurralde-marra marrazten dugu, eta gero,espazio horri dagokion historia kontatzen saiatzen gara, norberakbere ikuspuntutik. “Nongo” historiaz aritzen gara “noren”bigarren mailara baztertuta. Euskal Herriko/Euskal Herriaren edoNafarroako/Nafarroaren historiaz ari ohi gara nafarren, euskaldunenedo baskoien historiaz aritu beharrean.
Irauli dezagun, beraz, oinarrizkoabiapuntua eta euskaldunon, nafarron, baskoion bilakaeraz egindezagun hitz. Garonatik Ebroren hegoalderaino eta Oka mendietatikPailarserainoko lur eremuan euskaldunok, nafarrok, baskoiok izandugun berariazko habitat horretan gizon-emakumeok Aitzin Arotik gauregun arte, etenik gabe, garatu dugun gizarteaz egin dezagun hitz,zentzu zabalenean hitz egin gainera. Norberak bere ikuspegitik,jakina, baina marko horretan izakiak garatu duen ondareaz, hizkuntzazidentitateaz eta ekonomiaz egin dezagun hitz.
Memoria historikoa eta ondarea
Izakiak nomada izateari utzi etahaitzuloetan garatzen hasitako kultura aberatsa izan da gurean.Erromaniko nafarra lurralde osoan dago zabaldurik: San Joan de laPeña, Naiarako Sta Maraia la Real… Gure ondare materialakdira zuzenbide piriniarrean oinarritutako Foru Zaharra, jabetzakolektiboko diren lur komunalak, Ilustrazio garaikomerkataritza-erakundeak eta XIX-XX. mendeetako industri jardunerakosortutako azpiegiturak. Ez material, baina finean ondarea diraauzolana, kooperatiba moduko sistema ekonomikoa edota euskara.
Memoria eta hizkuntza
Gorputzean daramagun kode genetikoakmodu bateko edo bestelako fisikoa ematen digun bezalaxe, hizkuntzak,hizkuntzaren barneko kode eta unibertsoak, modu bateko edo bestelakoidentitatea ematen digu. Euskarak berariazko unibertsoa du, propioa,bereizia; ez beti bereizgarria, askotan, unibertso zati batpartekatua izaten baita. Esadazue, bestela, nola eman daitekeen bestehizkuntzetan hain esanahi berezia duen “auzolan” euskal hitza?Nola eman trabajo vecinal, trabajo comunal (Elhuyar) baina askozgehiago den auzoko bizilagunen artean denona den edo beharraduenarena den ondasunetan egiten den lana? Edo nola eman euskarazzein beste edozein hizkuntzaz “saudade” galiziar-portugaldar hitzmalenkoniatsua?
Memoria historikoa eta identitatea
Hizkuntzak, beraz, bere barneangordetzen ditu mintza-herriak bereak dituen bizi-sistemaren kodeak,eta belaunaldi berriei hizkuntza transmititzen zaien neurrianberetzen dituzte hauek. Bizitzaren unibertsoaz gain, gertaerek ereeragiten dute herri baten izaeran. Frankoie Orreagan bitan batailairabazi izanak bezala Atapuerkan gaztelarren aurrean izandakoporrotak edo Noaingo sarraskiak markatzen dute herri honen izaera,identitatea. Habitat zehatz batean egokitutako edozein izaki galdaiteke ekosistemaren aldaketak eraginda, dinosauroak edota kulturazeltiberoa adibidez; ohikoena, ordea, kanpoko erasotzaile indartsubaten inbasioaz galtzea izaten da, adibidez, palma landareakzelaietan lortzen duena, zebra muskuiluak urtegietan, karramarroamerikarrak ibaietan edota euskal-nafar unibertso eta erakundeengainean mendeetan erabilitako jazarpenaren ondorioz auzo-estatuekeuskal herritarrak ezabatzean lor lezaketena.
Memoria eta ekonomia
Euskal-nafar herri identitateaezabatzea, ordea, egoera oso gogor eta muturrekoetan bizitzen ikasiaden herria desagerraraztea da; ez da eginezina, egingaitza baizik, ezda zilegia, baina, horretan dihardute. Bada Australiako basamortuanlurralde bat non euria bi-hiru urtean behin jausten den. Blaitzealdiagertatu eta egun batzuetara hareazko basamortua zena milioika landarekoloretsuko lorategi bihurtzen da. Eguzki galgak landaredia idortzekoegun pare bat nahiko badu ere, aski izan zaie loreei hazia sortu,erori, hondar azpian lehortu eta hurrengo bustialdiren zain isileanbizirik igarotzeko. Horra, zer den euskaldunontzako ekonomiarenmemoria. Aitzin Arotik gureak baino indartsuagoak izan diren osteeiaurre egiteko, nazioartean aitortua izango zen estatua sortzeko,diru-txanpon propioa zizelkatzeko eta gaurdaino bere hizkuntzabizirik iraunarazteko gaitasuna erakutsi duen herriak, idatzia izanala ez, badu memoria historikoa.
Ondorioak
Euskal, nafar edo baskoi herriazaritzea, hortaz, habitat berean identitate bera garatu duen herriberberaz aritzea da. Jatorrian euskaraz mintzo zena, bere habitatnaturala defendatzeko erakundeak sortu, solidaritatean oinarritutakoekonomia landu, kode zibil propioa ezarri eta besteena errespetatuzidentitate propioa eta unibertsala garatzeko gai izan dena.Auzo-herriek, ordea, pizti inbaditzaileen antzera, ez datoz mestizaiaberasgarria eskaintzeko asmoz, dagoena ezabatu eta berea inposatzekonahian baizik. Gure herriaren memoria historikoak ongi asko jaso duhori. Nazioa gara, eta identitatea propioa dugu. Estatu propioa izangenuen eta bortxaz suntsitua izan zen. Legedi propioa bagenuen etabestearenagatik ordezkatua izan da. Hala eta guztiz ere, ez ditugualdarrikatzen eduki genituenak, izan ginena eta garena baizik. Gureetorkizunaren jabe izateko eskubidea dugu. Memoria historikoarenharia ez diezaguten eten aldarrikatzen dugu, gurea, izakia pertsonaizaten hasi zenetik gaurdaino ardatz berean etengabe euskarazharilkatzen ari dena.
Euskara irakaslea
