"...Eskola fundamentuik batez,
eta iskeria re ba sukalden aittuta ikixi det..."

Atal honetan Urretxuko eta Zumarragako hizkeran bokalek eta kontsonanteek dituzten bilakaera fonetikoak dira aztergai. Honela bada, eta beti ere ahozko hizkeran oinarriturik, esandakoa nola esaten den aztertuko da ondoren, hau da, bokalak eta kontsonanteak nola esaten ditugun aztertuko dugu.

Hitz jakin batek hartzen dituen itxura desberdinak dira aldaerak. Horiek arau multzo batzuek sortzen dituzte:

a) Irekidurak:

Zenbaitetan arrazoi fonetiko edo morfologikoen ondorioz, zenbait aldaera sortzen dira:

• Zenbait kasutan <rr> azkarraren aurrean e bokala ireki egiten da, eta ondorioz -err > -arr bihurtzen da[1]. Adibidez:

  baserri —> basarri
  eguerdi —> eguardi
  pitxer —> pitxar
  izerdi —> izardi

Hala ere, aldaketa hori ez da beti gertatzen, beste zenbait adibidetan ez da horrelakorik: erdi; berdin; berriz; txerriya;

•  e> a / - l: l kontsonante albokoak e, a bihurtzen du, asimilatu egiten du [2].

  elkarrekin —> alkarrekiñ
  teilatu —> tallatu

Hala ere, honako hau ere ez da erabatekoa, bestelako adibideak ere aurkitu baititugu: beltz...

Kasu batzuetan hitz amaierako e> a bihurtzen da:

arkume —> arkuma
emakume —> emakuma
andre —> andra

Grabaketak egiterakoan elkarrizketatu batzuek horrelakoak egiten zituzten, baina beste batzuk ez, nolabaiteko alternantzia nabari delarik. Horri buruz, Koldo Mitxelenak bizkaierak sortutako berrikuntza dela dio.[3] Bestalde, Etxabe eta Garmendiak Zaldibiako euskara liburuan, aurreago aztertuko dugun –a+a: -ia gertaeraren ondorio dela adierazten dute.[4]

•  i > e / rr:

  Hara zer zioen Koldo Mitxelenak honen inguruan: " ante r más consonante hay apertura de i en e, o por lo menos vacilación". <rr> dardarkari azkarraren aurrean bokala ireki egiten da, honela i bokala espero dugun lekuan e ageri da. (Ondorengo hiru hitzetan beti gertatzen dela dirudi).

  irten —> erten
  kirten —> kerten
  ama birjina —> amaberjiña

b) Itxidurak:

•  e > i / [+ txis]:

  Txistukarien aurrean e > i bihurtzen da, batzuetan.

  esegi —> ixei
  ezkutuan —> ixkutun

  Hala ere, ez da beti gertatzen hori: eskola, ezpata...

•  o > u / [+sudur]:

  Sudurkarien aurrean o, itxi egiten da eta u bihurtu:

  Non —> nun
  nondik —> nundi
  hurrengo —> urrengo —> urrongo —> urrungo

  Adibide honekin itxiduraren fase guztiak ager ditzakegu, hiru aldaera aurkitu baititugu. Gertaera honi buruz honakoa dio K. Mitxelenak:

  "Aparte del paso generalizado de o a u ante nasal, la acción de una nasal implosiva se manifiesta en varios casos de cierre de vocal o de reducción de diptongos" (FHV, 66. orria)

c) Asimilazioak:

Honela deitzen zaio fonema baten ahoskeran, inguruko fonema edo hotsak eragindako aldaketari. Hona hemen zenbait adibide:

•  a > e / (i, u): Hurbileko asimilazioaren auzia:

  Inguruko herrietan ezaguna den a>e / (i,u) bilakaera , hurbileko asimilazioa ere deitzen zaiona, u eta i bokal itxiek eragiten dute. Horietako bat amaieran duen hitza ahoskatu ondoren, a bokala itxi eta e bihurtzen da. Gertaera honek Urretxu eta Zumarragan, oro har, ez du indarrik; ez da joera nagusia, beraz, i edo u bokalek ondoko a bokala e bihurtzea. Kontuan hartu behar da inguruko hizkeren joera, bertan hemen baino indar handiagoa baitu bilakaera honek (Legazpi, Gabiria, Ezkio–Itsaso, Ormaiztegi, Azkoitia). Hala ere, aipatzekoa da Zumarragan Matxain Behekoa baserriko Ines Anduagarekin egindako saioan, asimilazio horren emaitzak askoz ere ugariagoak izan direla. Legazpitik oso hurbil dagoela izan liteke horren arrazoia.[5]Ikus dezagun bada, zer gertatzen den gurean:

— Hitz oina –i edo –u batez bukatzen denean:

 Hitz oina u-z bukatzen denean joera nagusia a gordetzekoa da tarteka b kontsonante epentetikoa agertzen delarik (hiztun zaharrenen artean gehien bat), eta i-z bukatzen bada iya: artaburua/ alua/ eskua/ guztiya/ dirua/ pixua/ txerriya/ musua/ narruba...

Hala ere zenbait salbuespen nabari dira: perie/ kiñue/ kutxillue/ arpegie / txerrie/ ilberrie/ ikaagarrie

Egoera ez da aldatzen, halaber, u eta i diptongo baten bigarren elementuak direnean:

Garaiya/ artzaiya/ gixauba/ enkargaua

EI diptongoa berria denean, jatorrizkoa ez denean, ez da bilakaerarik gertatzen: keiya/ meiya/ ...

— Hitz bukaeran " u, i + kontsonante + a" ingurunea dugunean (nahiz a berezkoa izan edo mugatzailea izan) oso kasu gutxitan gertatzen da bilakaera. Orokorrean a asimilatu gabe gertatzen da, inguruko herrietan ez bezala (Legazpi, Gabiria):

Honakoa da joera nagusia:

launa/ mutilla/ euna/ sorgiñak/ aitzak/ gauza/ txukuna/ nitzan/ egurra/ saillak/

Hala ere, noizean behin honelako adibideak aurkitu ditugu:

fiñe/ bildurre/ nitzen/ genduken/ ezpaauke/ mille pesta[6]/ giñen/ eskumuñek/ pitxe...

Ikusten denez, adizkietan oso sarri gertatzen da, eta berriemaleek bi formak erabiltzen dituzte:

giñen-giñan /dauzka-dauzke/ genduken-gendukan/

— Hitz barneko a> e bilakaera ez da ohikoa, nahiz eta salbuespenak ageri diren:

iketza/ ostiela/ bintzet/ ikixi jaso ditugu.

Azkenik, eta goian aipatu bezala, a > e bilakaera nabari da izan eta eduki adizkietan, nahiz eta erabatekoa ez izan. Ingurune honetan nabari da nahaste handiena:

nitzan-nitzen/ ezpaauke- dauzka/ zian–zien/ giñan–giñen/ isete san (izaten zen)...

Orreaga Ibarrak[7] egiten duen sailkapena kontuan hartuz gero, orain artekoak asimilazio aurrerakariak izango lirateke. Hala ere, eta Orreagaren hitzak gogora ekarriz, badira asimilazio atzerakariak ere. Kasu honetan, i edo u bokalak bere aurretik datorren bokala puntu bat itxiko luke, hau da [+goi] ezaugarria ezarriko lioke. Mota honetako asimilazioen adibide batzuk aurkitu ditugu inguru honetan, nahiz eta, aurreko kasuan bezala, bikoteak agertu. Bilakaera hau gehienbat adizkietan nabari da:

giñun-gendun-gindun/ ezteiñ-eztaiñ

Ondorengo hitzetako bilakaera argitzeko ere balio du: erremu (erramu)/ Erretzu (Erratzu)/ bildur (beldur)/ erremilletea (erramiletea)

•  i - u > u - u: Oraingo honetan, u bokalak aurretik duen i bokala itxi eta u bihurtzen du. Kasu batzuetan agertu da honakoa:

  giltzurrun —> guntzurrun

•  o - u > u - u: Oraingoan berriz o bokala asimilatzen du. Asimilazio kasu honen adibiderik garbiena honako hau litzateke:

  Elosu —> Elusu

•  o > e / - e:

  ote —> ete
  

d) Disimilazioak:

Honela deitzen zaio asimilazioaren kontrako fenomenoari, hau da, ezaugarri fonetiko bertsuak dituzten bi soinuen arteko desberdintasuna areagotzeari. Hona hemen zenbait adibide:

•  u - u > u - i: Ondorengo adibidean ikusten denez, disimilazioaren eraginez, bigarren u bokala ireki eta i bihurtzen da:

urrunean —> urriñen

e) Bokal txandaketak:

Izenak dioen bezala, bokalak txandakatzeari deitzen zaio, eta honelako aldaerak sortzen ditu gertaera honek:

•  a / e:

  amen - emen
  daiket - deiket

f) Metatesia:

Hitz baten barneko fonemak lekuz aldatzeari deitzen zaio honela. Jasotako testuetan gehienetan errepikaturik agertu dena honako hau da:

Atera —> eta
Oremahaia —> eomaya/ eromaye[8]
Hurrengo —> urrongo —> orrungo