Kontsonanteen sabaikaritzea hizkera guztietan gertatzen bada ere,
indar gehien Euskal Herriko erdigunean du, Gipuzkoa osoan eta Bizkaia
gehienean gertatzeaz gain, Nafarroako oso eremu zabala eta Lapurdiko
kostaldea ere besarkatzen baititu.
Bustidura: Bustidura edo palatalizazioa gertatzen da hots
batek ahoskera palatala (ahosabaian) hartzen duenean.
Bi motako palatalizazioak ditugu euskaraz:
a) Hautazkoa edo adierazgarria:
Konnotazio berezia adierazi nahi denean egin ohi da bustidura
mota hau. Hitzaren edozein gunetan ageri daiteke, eta kasu hauetan
aurkitu dugu: izen berezietan (Euxebio/ Inixio/ Tomax/ Bautixta/
Ixabel...), onomatopeietan (tti – tti/ ttak...) eta
txikitasuna, goxotasuna edo maitasuna adierazi nahi denean .(xexenak/
ximela/ xamar/ muttiko...)
b) Bustidura automatikoa:
Honetan bokalaren palataltasuna ondorengo kontsonanteraino hedatzen
da. Atzean duen soinuaren eraginez, kate fonikoaren elementu baten
artikulazioa aldatzen da. Gure kasuan i bokalaren eraginez
sortzen da bustidura.
- n- ren bustidura automatikoa: /n/ i
bokalaren edo [j] bokalerdia edo glidearen ondoan doanean,
automatikoki bustitzen da.
Banan-banan aztertuko dugu ingurune bakoitza:
— n/ i-V: i-ren ondoan bustidura gertatzen
da, bai morfema mugetan, eta baita morfema barruan ere. Hona
hemen morfema barruko zenbait adibide:
gordiña/ miña/ artairiña/ ogiriña/ maiñat (makina
bat)/ urriñetatik
Esan bezala, morfema mugan era gertatzen da:
txerriña (txerriarena)
Morfema barruan ere, aditz laguntzaileetan (Giñan/ giñuzen/
siñaten/ giñuztan) nahiz beste lexema batzuetan (Ipiñi[22]
/ iñor).
— n/i -#: Hitz amaieran gertatzen denean, bustidura
egitea hautazkoa da, busti gabeko formak ere aurkitu baititugu:
urtekiñ/ irakiñ/ Leazpiñ/ ardiñ/ fiñ/ basarriñ/ daiñ/
baakiñ (badakin) eztiñ (ez din)/ eziñ/ mendiñ/
ittaiakin/ jakin/ sasin/ ezin/ odolakin/ in
— n/ i -C: Ingurune honetan, kontsonante baten
aurretik, ez da bustidurarik gertatzen.
argindarra/ ginduan/ ipintzen due/ fintxogok/ intxaurra/
ingo
— n / j -V: Hemen ere bustidurak indar handia
du. Zaila da bokalerdia gordetzen den edo ez esatea. Morfema
mugaren barruan, bustidura gertatzen da:
gainera —> gaña
lainoa —> lañua
gaztainegurra —> gastañegurra
baina —> baña
— n / j -#: Inguru honetan bustidura egitea
hautazkoa da, busti gabeko formak ere topa baitaitezke:
eiñ/ zeñ/ juntzeiñ/ Atxurteiñ/ bien/
oañ (orain)/ daiñ(dadin)/ laiñ/ oñ
ein [23]/
Atxurtein / portein
— n /j -C: Ingurune honetan ere ez da
bustitzen[24]
:
eindakua/ oindio/ beintzat/ ainbeste
— Maileguak: Gaztelaniazko maileguek sabaikaria
baldin badute, horrela gordeko dira gure herrietan ere:
barreño —> barriñoi
cuñado —> koñaua
Bestalde, sabaikaritze arauak, nahiz eta adibide batzuk
jaso, badirudi indarra galdu duela maileguen kasuan. Hona
hemen bustidura jasan duten zenbait adibide:
biñagria/ dultziña–dultziñero/ tximiñi/ figuriñak/
kamiño/ iñuxentada
Dena dela, maileguak, berria denean, busti gabe dirau:
betenarioi/ topolino/ inutilizauta
- t -ren bustidura automatikoa:
Bustidura mota hau i bokalaren edo, j bokalerdiaren
eraginez gertatzen da. Azter ditzagun inguruneak:
— t/i-V: i –ren ondoren bustidura gertatzen
da, bai morfema barruan, eta baita morfema mugetan ere:
morfema[25]
barruan: bittarten/ ijitto/ partittu/ geldittu/ itturriya/
proibittu/ garbittu / berrittu/ kitto/ atrebittu / ittota/
iittaiya/
Aditzetan ere bustidura gertatzen da: eitten/ ittuk/
itteuan/ nittun/ nittuan/ zittun
morfema mugetan: tokittikan/ itxitta/ jantzitta/
ipiñitta/ ibillittakok/ Leaspitti/ bittan / jakitteko
Badirudi fonema honen bustidurak indar handia duela, zenbaitetan
i-ren ondorengo eta juntagailuaren, zein
atzizkiaren e bokala "jan" eta kontsonantea bustitzen
baitu, baita lexemaz kanpo ere:
zenbait eta hobeto zapalduta —>
"zenbaitta obeto zapalduta..."
etorri eta —> etorri
tta
Ipeñarrieta —> Ipiñarritta
Erosidoeta —> Elositta
hasi eta —> Asi tta
Nahiz eta bilakaera indartsua izan, ageri dira busti gabeko
adibideak ere:
menditik/ eite gendun/ Azkoittiti/ kito/ baserritarra/
ibillitakoa
— t/i-#: Ingurune honetan alternantzia da nagusi.
Zenbait kasutan bustitako formak ikus daitezke, baina beste
zenbaitetan busti gabekoak:
eztakitt-estaitt/ ditt/ badakitt
eztait/ dakit
— t/i -# C: Gune honetan ez da bustidurarik
gertatzen:
ez dakit ba —> estaipa
— t/j-V: Urretxun eta Zumarragan bokalerdiaren
ondorengo bustidura gertatzen da . Hona hemen morfema barruko
eta morfema mugetako zenbait adibide:
baitta/ oitturia/ aitta/ goitti/ seittun/ Azkoitti/
eitten/ aittu/ aittona/ deittu/ oittan/ zerbaittekiñ/
ixeitta/ seittardik/ noizpaittetan/ iruittu/ zaittu
Hala ere busti gabeko adibide batzuk ageri dira:
seitun/ baita-baita
Fonema honen bustidurak eragina du lexemaz kanpo ere. Hona
hemen zenbait adibide. Goian aipatu dugun bezala beti eta
juntagailua tartean dela gertatzen da:
beterinarioari eta —> betenaroi tta
humedadeari eta —> umedaei tta
artoari eta babari eta —> artoi tta babei tta
— t/j-#: Kasu batzuetan bustidura gertatzen da,
eta beste zenbaitetan ez:
nunbaitt/ zerbaitt/ estaitt
estait (goikoarekin lehian)
— Maileguak: Mailegu batzuetan kontsonantea busti
egiten da, eta beste adibide batzuetan busti gabe gordetzen
da:
erremintta (adibide honetan bustidura
bigarren kontsonantean gertatzen da)/ dijittala/ depositoa
/ kritikea
- l- ren bustidura automatikoa: i
–ren ondoren gertatzen den bustidura automatikoa, nahiko sistematikoa
da, nahiz eta ikus daitekeenez, salbuespen batzuk ageri.
— l/I-V: i bokalaren eraginez, bai morfema
barruan, zein morfema mugetan bustidura gertatzen da.
Morfema barruan: illun/ txintxillik/ ixpillu/
illia/ billa/ imillaun
Morfema mugan: otsaillen/ makilla/ txabilla/
mutilla...
Hala ere, zenbait kasutan ez da bustidura gertatzen (kasu
bakan batzuetan):
Ibili/ iloba
— l/i-#: Ingurune honetan ere orokorrean
l kontsonantea bustita ageri zaigu:
ill/ motill/ trankill/ imill
Hala ere kasu batzuetan busti gabeko adibideak jaso ditugu:
il/ mutil
— l/I-C: Ingurune honetan kontsonantea ez da
bustitzen:
iltzen/ ilda/ ibiltzegenduztan/ giltzamat/ bialtzen/
ibiltegiñan/ bildurtu (azken honen ordez billurtu
ere aurkitu dugu).
— l/j-V: Ingurune honetan sistematikoki
bustitzen da kontsonantea:
iltzaillek/ ikullu/ allau/ erostaillek/ maillua/ ollok...
— l/j-#: Ingurune honetan
ere busti egiten da:
saill/ otsaill/ masaill...
— l/j-C: Ez dugu bustidurarik somatu:
zebiltzan —> zeiltzen
dabiltzan —> dailtzen
— Maileguak:
Orain arteko kasuetan bezala, hemen ere zenbait kasutan
l kontsonantea bustita ageri zaigu: raillek/ fraillia/angilla/
illara. Eta beste zenbaitetan busti gabe: jubilau/
familia.
Horretaz gain, ikus daitekeenez, erdal hitzean bustita
ageri bada, euskal hitzak ere gorde egiten du:
kutxillo/ kantzontzillo/ toalla/ erremillete/ kuadrilla/
bokaillua
- /S/ ren bustidura automatikoa:
Oraingo honetan s > x bilakaera aztertuko dugu. Hona
hemen zenbait adibide.
— s/ i-V: Ingurune honetan bustidura erabatekoa
da.
ikixi/ ixildu/ ixei
— s/i-C: Elkarrizketetako laginek azaltzen
dutenez, bilakaera hau hautazkoa litzateke, aldeko zein kontrako
adibideak aurkitu baititugu.
ixtutzen (estutzen)/ txixtua/ albixtia/ pixkat/ iixkolekua
Hala ere askoz gehiago erabiltzen da txistu/ txistulaiya
/ forma.
— s/j-V: Ingurune honetan ere bustidura
automatikoa erabatekoa da:
maixua/ garraxi/ gaixotu
— s/j-C: Badirudi ingurune honetan hautazkoa
dela bustidura automatikoa, jeixten agertu zaigun bezala,
laister ere agertzen baita.
— Maileguak: Aurreko kontsonanteekin gertatzen
ez zen bezala, kasu honetan mailegu gehienetan s kontsonantea
bustita ageri zaigu, salbuespen bakar batzuk aurkitu ditugularik:
krokisa/ kristala/ kamiseta
ixtori/ prixionero/ dixparua/ permixokiñ/
pixau/ ixpillua/ telebixioa/ diximulon/ krixtala/ gixatua-gixauba/
txoixok
|
